Overheid en politiek zijn een consultantsparadijs

Het is een terugkerend patroon dat een overheidsdienst wordt vervangen door een schijnbedrijf met een kartelpositie, schrijft Constanteyn Roelofs. We kunnen er niets tegen doen, want het onderscheid tussen consultancy en de top van de politieke partijen vervaagt volledig.

Een veelzeggende anekdote over de Toeslagenaffaire: een vriendin met Russische wortels besprak de kwestie met mensen uit Rusland. Ze kregen er maar geen vat op: waarom zouden de medewerkers van de Belastingdienst zo’n hardvochtige campagne voeren, zonder daar zelf beter van te worden? In de rest van de wereld is een moeilijk telefoontje van een ambtenaar dikwijls een uitnodiging om de trage tandwielen van het gouvernement te smeren met wat bankbiljetten. Zoals bij een verbrandingsmotor een flink deel van de aan de benzine onttrokken energie verloren gaat als warmte, gaat in de meeste economieën een flink deel van de toegevoegde waarde op aan corruptie en steekpenningen. In een groot deel van de wereld wordt dit beschouwd als fact of life .

Regeltjes zijn regeltjes

In Nederland doen we dat niet zo. Al jaren staan we in de toptien van de minst corrupte landen ter wereld. Hiervoor zijn allemaal slechte cultuurhistorische argumenten te bedenken, zoals een calvinistische houding van ‘regeltjes zijn regeltjes’. Als een Limburgse wethouder wat al te makkelijk vergunningen verleent en plots van een bevriende aannemer een zwembad cadeau krijgt, dan is dat landelijk nieuws (bovendien zijn Limburgers ‘zuidelijk’, katholiek, en dus uiteraard corrupt).

Nederlanders hebben er een handje van om alles te kanaliseren. Dit is vast het enige land ter wereld waar posterplakkers hun illegale aanplakbiljetten kwijt kunnen op een ‘wildplakzuil’. Zou het kunnen dat wij het verlies van toegevoegde waarde aan corruptie gewoon op een gereguleerde manier doen? Gewoon, met factuurtjes en bonnetjes, zodat het lijkt alsof het allemaal klopt? Het lijkt er wel op. De truc is om alle publieke taken van de overheid te verplaatsen naar de schemerzone tussen privatisering en overheidsbedrijf in. Buiten het zicht van de democratische controle, maar ook weer niet overgeleverd aan de grillen van de markt.

Zo gaat het elke keer. Bij de kinderopvang, het openbaar vervoer, de ziekenhuizen, de (lucht)havens, de omroepen, de zorgverzekeraars: overal wordt een overheidsdienst vervangen door een schijnbedrijf met een kartelpositie, dat, omdat het niet door ambtenaren wordt gerund, ook veel meer vrijheid heeft met beloning en inhuur. De systemen worden bewust vaag ingericht, zodat er veel te factureren valt. Er storten zich dus allerlei ondernemers (niet allemaal keurig) en consultants op die allemaal mee willen delen in deze taart van overheidsgeld. De voorstanders van dit soort halve privatisering hebben inmiddels een parallel Binnenhof opgetuigd aan lobbyclubs om dit te realiseren.

Een monster-industrie van grote en kleine consultantsbureaus

Het perverse van dit systeem is dat al deze consultants er geen belang bij hebben om de processen te verbeteren waarop ze worden ingehuurd, maar dat ze er alle belang bij hebben om ook weer te worden uitgenodigd voor de volgende klus. Het gevolg is dat alle voorheen overheidsdiensten worden opgetuigd met eindeloos veel papierwerk om de ‘efficiency’ van het proces te meten, maar wat feitelijk dient als methode om de consultants van een gestage stroom inkomsten en opdrachten te voorzien.

Een andere perverse prikkel is dat de overheid dus allemaal mensen uit vaste dienst ontslaat (kleine overheid, liberalisme, weet u wel) die vervolgens weer als consultant, tegen een veel hoger tarief, worden ingehuurd. Zo is er een monster-industrie ontstaan van grote en kleine consultantsbureaus die allemaal om de overheid cirkelen als gieren rond een vers buffelkarkas.

Men belooft efficiency door de heilzame prikkels van de markt die als lastenverlichting wordt doorberekend, maar daar merken we geloof ik allemaal weinig van. Als u de laatste tijd nog met de trein bent geweest, ziet u de gevolgen: vieze treinen die te laat aankomen, onbegrijpelijke zorgrekeningen, overheidswebsites die honderd keer van u willen weten hoe u het klantcontact hebt ervaren, maar die verder uitblinken in nietszeggendheid. ICT-projecten kosten standaard miljarden en lopen standaard mis. Vooral in de zorg zijn de gevolgen pijnlijk. Neem nu het probleem dat zorgmedewerkers de helft van hun tijd kwijt zijn aan de papierwinkel en er nauwelijks tijd overblijft voor de patiënt. Deze parasitaire laag busybodies kost inmiddels levens: we zijn het land in de EU met waarschijnlijk de meeste zorgeconomen en zorgconsultants, maar we zijn godbetert langzamer dan Bulgarije met het vaccin tegen het coronavirus, omdat de zorg-ICT-consultants hebben bedacht dat we daarvoor een heel duur en moeilijk ICT-systeem nodig hebben, wat uiteraard nog tegen een riante prijs moet worden ontworpen.

Oligarchische nomenklatoera

Het punt is alleen dat we er niets tegen kunnen doen. De top van de politiek bestaat immers uit een carrousel van dit soort types. Het onderscheid tussen consultancy en de top van de politieke partijen vervaagt volledig: waar vroeger ex-politici op hun oude dag nog wat bij konden verdienen als adviseur, heeft de kaste nu besloten om gewoon een stap over te slaan en maar direct consultants naar de top van de macht te sturen. Ingrid van Engelshoven, Wopke Hoekstra, Eric Wiebes, Joris Backer – allemaal afkomstig uit de consultancy en de ‘public affairs’ (lees: lobby). Alle grote middenpartijen vissen uit dezelfde vijver.

We kunnen er ook niets aan doen omdat deze mentaliteit niet wordt gezien als het centrale probleem, maar als de enige oplossing. Elke petitie voor bestuurlijke vernieuwing draait weer uit op het aanstellen van een commissie die weer een externe consultant inhuurt die weer met een oplossing komt die bestaat uit een explosief mengsel van markt en overheid waar uiteraard een heel systeem van monitoring en kwaliteitsbewaking aan opgehangen wordt – vraagt u vooral naar onze scherpe tarieven. Zo is het bestuurlijke systeem van Nederland prima uit te leggen als een oligarchische nomenklatoera die onder de schijn van democratisch bestuur de baantjes en het belastinggeld verdeelt – iets wat de Russen hoogstwaarschijnlijk prima zullen herkennen.