Harde opstelling Nederland in de EU onontkoombaar: beleefdheid bouwt geen wereldmunt

Een stabiele euro vereist sterke lidstaten. Wie solidariteit vraagt, moet soliditeit bieden, schrijft prof.dr. Adriaan Schout.

U zou het niet geloven, maar volgens oud-EU-commissaris en voormalig Italiaans premier Mario Monti zijn EU-lidstaten onderling te beleefd en tonen zij te veel respect. Hij zei dit tijdens de vorige eurocrisis in 2011. Zijn les blijft onverminderd relevant, ondanks dat lidstaten elkaar nu behoorlijk uitschelden. Dagenlang hebben de media geschreven over het gebrek van minister Wopke Hoekstra (CDA) aan empathische inleving in Zuid-Europa. Hij had een plan: breng in kaart hoe sterk de economie van de lidstaten is. Dit verwoordt het Nederlandse EU-standpunt: een sterk Europa vergt sterke lidstaten. Daarmee staat de regering pal tegenover Zuid-Europa.

Zuid-Europese reacties op Nederland fel en vol onbegrip

Dr. Adriaan Schout (1961) is professor European Public Administration aan de Radboud Universiteit Nijmegen en Senior Research Fellow bij Netherlands Institute of International Relations, Clingendael

De Europese reacties waren keihard en vol onbegrip. In Spanje en Italië zijn velen gestorven aan COVID-19, hun economieën storten in, en er heerst paniek over toenemende werkloosheid en politieke crises. De Portugese premier António Costa noemde de Nederlandse opstelling daarom ‘walgelijk’ en vroeg zich af of Nederland in de EU thuishoort. Italiaanse politici schreven een brief tegen Nederland in Duitse media. De Franse president Emmanuel Macron verwijt Nederland de Unie op het spel te zetten. Ondanks de positie van grote nettobetaler wordt Nederland stelselmatig in de Europese pers ‘vrekkig’ genoemd. Hoezo te beleefd?

Hoekstra bood excuses aan, zijn suggestie is van tafel, en de toon is empathisch geworden. Prima van die toon, maar we moeten het vooral over de inhoud hebben. Nu heeft de regering geen plan meer om de euro te stabiliseren. Intussen komen landen zoals Spanje, Italië en Frankrijk, de Europese Commissie en europarlementariërs met het ene na het andere plan voor schulddeling, Europese belastingen, en Marshallplannen om de economieën er weer bovenop te brengen. De vrekkige Noordelijke landen moeten deze plannen dan weer maandenlang terugdringen, wat het beeld versterkt van een permanent onwillig Nederland.

Lastig voor Nederland: Zuiden is in EU altijd groter geweest dan Noorden

Dat Nederland wordt gezien als halsstarrig land, is niets nieuw én het heeft de EU voordelen opgeleverd. Rutte moet de Franse president Macron steeds afremmen, net zoals Willem Drees en Joseph Luns vochten tegen de eigenzuchtige Charles de Gaulle. Noord-Zuid-spanningen zitten ingebakken in het integratieproject en – lastig voor Nederland –  het Zuiden is altijd groter geweest dan het Noorden. In de jaren vijftig ging het over het stoppen van Franse defensieplannen. Tijdens de vele onderhandelingen over EU-begrotingen heeft Nederland bij de gevraagde verhogingen stelselmatig op de rem gestaan. In de vorige eurocrisis heeft Nederland ook schuldendeling en een eurozonebudget geblokkeerd en was het aanstichter van verscherping van de euroregels.

Maar intussen heeft Nederland wel meegeholpen om wilde integratieplannen om te buigen tot projecten die de EU hebben versterkt. De Franse defensie­plannen in de jaren vijftig wist Nederland te keren naar het opzetten van de succesvolle interne markt.

Tijdens de vorige eurocrisis heeft Nederland zich hard gemaakt voor het versterken van het economisch toezicht omdat duidelijk was dat er gevaarlijk zwakke eurolanden zijn. De harde Nederlandse begrotingsonderhandelingen hebben ervoor gezorgd dat het EU-budget niet omhoog ging, maar dat uitgaven verschoven van het dubieuze Europese landbouwbeleid naar fondsen waarin hopelijk meer toekomst zit. Was Nederland al die decennia niet zo recalcitrant geweest, dan was de EU-begroting hoger en niet effectiever geweest, was het economisch toezicht in de EU nog zwakker, en was de interne markt niet geworden tot wat het nu is. En dat allemaal vanuit een minderheidspositie. Natuurlijk gaat dit niet zonder gevechten, fouten en geklaag over gebrek aan beleefdheid, maar doorgaans is de Nederlandse opstelling zeer professioneel, effectief en met regelmaat geprezen.

Nederland wint zeker niet alle slagen. Als minister van Financiën probeerde Gerrit Zalm (VVD) Italië buiten de euro te houden en kreeg de bijnaam ‘El Duro’. Frankrijk wilde Italië per se in de euro en zo kwam Nederland alleen te staan. Ook dit typeert Nederland: wij sluiten altijd compromissen en bedingen, anders dan Denemarken, geen uitzonderingsposities. Nederland is zeker niet zo koppig als de Britten. Overigens kwam het rap goed in de relatie met Italië, want in de EU hebben landen vandaag ruzie, maar morgen hebben ze elkaar op andere dossiers weer nodig.

Wat Nederland nu mist, is een constructieve agenda. Begrijpelijk dat in de EU alle aandacht gaat naar mogelijkheden om schulden te laten oplopen. Die schulden moeten straks weer worden afgebouwd. En hier liggen kansen voor Nederland. Er zijn een paar lessen te trekken uit de recente eurocrisis: bezuinigingen werken averechts, sommige landen hervormden hun economieën onvoldoende, en het economisch toezicht van de Europese Commissie was evident onvoldoende. Dit zijn de ingrediënten van een essentiële Europese agenda.

Afgelopen jaren genoeg bezuinigd, te weinig hervormd

Om ervoor te zorgen dat lidstaten straks kunnen herstarten, is het nodig dat per lidstaat in kaart wordt gebracht wat zijn structurele zwaktes zijn en dat erop wordt toegezien dat deze worden aangepakt. Bezuinigd is er afgelopen jaren genoeg, hervormd te weinig. Het beste medicijn tegen schulden is groei. Spanje en Italië hebben bezuinigd, maar hoge werkloosheid (Spanje) en lage productiviteitsgroei (Italië) bleven problematisch. Verklaringen hiervoor zitten in zwak bestuur, gebrekkige wetgevingskwaliteit, contraproductieve loononderhandelingen, onvoldoende sociale vangnetten zodat er bij problemen bij de EU moet worden aangeklopt et cetera. Zonder goede overheid is elke staatsschuld te hoog en elke door de EU gesubsidieerde uitgave verdacht. Typisch Nederlandse punten.

Bij de introductie van de euro was afgesproken dat lidstaten naar elkaar zouden toegroeien. Dit is duidelijk mislukt. Nodig is dat elk land zelf snel aangeeft hoe het zijn concurrentiekracht op orde brengt. De Europese Commissie heeft te veel respect getoond. De Europese Centrale Bank heeft eindeloos financiële ruimte gecreëerd, maar geen voorwaarden gesteld. De Italiaanse en andere zwaktes mogen niet de olifant in de onderhandelingskamers blijven. Beleefdheid bouwt geen wereldmunt.

Wie solidariteit vraagt, moet soliditeit bieden

Nederland zal moeten toegeven op extra uitgaven, maar moet ook Hoekstra’s vermaledijde vraag naar de kracht van lidstaten terug op tafel leggen. Terwijl lidstaten met enorme steunpakketten overeind worden gehouden, moet ook worden gewerkt aan onderling vertrouwen op basis van de kracht van de lidstaten. Dat vraagt ook dat de Europese Commissie terugkeert naar haar kerntaak: onbeleefd hoeder van afspraken. Als de Commissie rapporten presenteert met meel in de mond, dan moet Nederland, liefst met een paar andere landen, zelf de harde feiten inbrengen. Ook zijn sancties nodig voor onsolidaire vertragingen van hervormingen. De boodschap moet duidelijk zijn: een stabiele euro vereist sterke lidstaten. Wie solidariteit vraagt, moet soliditeit bieden.

Zuidelijke regeringen willen dit toezicht niet en denken te weinig na over soliditeit. Maar onder de bevolkingen is er wel degelijk de wens om over soliditeit te praten en het vertrouwen in eigen regeringen is laag. Discussies met Europese denktanks beginnen altijd met de noodzaak van hogere EU-budgetten, maar als zwaktes worden benoemd, komen de diepe frustraties over hun overheden bovendrijven.

Soliditeit én solidariteit bieden een basis voor compromissen. Met solidariteit alleen is het wachten op de volgende eurocrisis of weerzin over misbruik van EU-gelden. De Italiaan Monti wist in 2011 dat soliditeit koud toezicht vereist. De euro heeft de Nederlandse inbreng en stijl nodig.