Het koningshuis is nog altijd populair in Nederland. Het wordt echter wel aangepast aan de moderne tijd, waardoor het gevoel van betovering afneemt. Historicus Jan Erik Visscher over de veranderende rol van de monarchie.
Het rapport Denkend aan Nederland (Sociaal en Cultureel Planbureau, 2019) zal door het Koninklijk Huis met vreugde zijn ontvangen. In dit onderzoek naar identiteit onder Nederlanders wordt de monarchie opvallend gunstig beoordeeld. In groten getale zien Nederlanders de Koning als bindende factor. Iemand die ‘verbindt’ wordt klaarblijkelijk op prijs gesteld in tijden van politieke verdeeldheid.
In veel landen wordt de verbindende rol door een ceremonieel president vervuld. Dit is het geval in landen zo divers als Duitsland en Ethiopië. De president staat boven de partijen, knipt lintjes door en aait kinderen over de bol. Het zijn vaak onberispelijke figuren. Zij spreken weinig, maar hebben veel moreel gezag. De functie behoort niet toe aan een erfelijke lijn en is dus maakbaar. Zo heeft Ethiopië recent een vrouw benoemd tot ceremonieel president.
Waarom een Koning als ook ceremonieel president kan verbinden?
Jan Erik Visscher (1982) werkt in het bedrijfsleven en studeerde geschiedenis in Amsterdam en internationale betrekkingen in Groningen.
Ingezonden opinieartikelen worden geselecteerd door de redactie, maar vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs het standpunt van Elsevier Weekblad.
Een Koning kan verbinden, een ceremonieel president evenzo. Dus waarom zou je dan nog een Koning hebben? Feitelijk betreft het twee toneelstukjes, waarvan het koninklijk optreden een stuk sensationeler is. De symboliek, de tamtam van medailles, diamanten en trompetgeschal geven het script iets betoverends. De in Nederland verschijnende roddelbladen leven hier praktisch van. De monarchie biedt dus meer dan verbinding, namelijk glamour.
Monarchy is magic, schrijft de Britse politiek commentator Walter Bagehot in The English Constitution (1867). In de dagen van Bagehot was het rationaliseren van allerlei zaken in opmars. Zuiver rationeel gezien is de monarchie een anachronisme. De mens is echter meer dan ratio alleen. Bagehot, die aan de wieg stond van het tijdschrift The Economist, stelt dat de kroon het staatsbestel ‘waardigheid’ verleent. De waarde daarvan laat zich niet berekenen. Magie kan niet goed tegen daglicht. In de Netflix-serie The Crown wordt dit fraai verbeeld. Rond 1950 was prins Philip, de man van koningin Elizabeth, de grote vernieuwer binnen de Britse paleismuren.
Onze Koning kan niet te veel uitpakken vanwege de egalitaire volkscultuur
Lees ook het televisieblog van Gerry van der List terug: The Crown maakt het jaar voor Britse vorstin nog vreselijker
Dit bracht hem in botsing met de minister-president, Winston Churchill. Philip wilde de kroning van Elizabeth live laten uitzenden op televisie. Churchill benadrukte het belang van de mystieke verborgenheid. De balans werd gevonden in het volledig uitzenden van de ceremonie, behalve de zalving. Dit ritueel werd afgeschermd, zodat de kijker er rijkelijk over kon fantaseren. Betovering is volgens Bagehot eigen aan het koninklijke toneelstuk. In Nederland kan de Koning echter niet al te veel uitpakken. Dit heeft te maken met onze egalitaire volkscultuur. De Nederlanden zijn ontstaan uit een calvinistische strijd tegen de Spaanse koning Filips II. De calvinisten zwoeren de vorst af en organiseerden zich als egalitaire burgermaatschappij. Pas na de Franse overheersing (1795-1813) werden de Oranjes verheven van stadhouders- tot koningsgeslacht. Nog in 1874 schrijft een buitenlandse reiziger:
‘De koning wordt in Nederland eigenlijk nog altijd meer als stadhouder dan als koning beschouwd (…). Het land is in de grond republikeins en de monarchie is een soort van gekroond presidentschap zonder heerserspracht.’
Nederlanders houden van glamour, maar Koning-zijn in Nederland betekent ook vooral ‘normaal’ doen. Prins Claus zou ooit hebben gezegd: ‘Frankrijk is een monarchie zonder koning, Nederland een soort gekroonde republiek.’ Fransen houden van grandeur, door Nederlanders wordt dit al snel bestempeld als chauvinistisch. Normaal doen en de betovering moeten in Nederland in balans zijn. Is dit het geval?
Normaal doen werkt ook voor leden in het Koninklijk huis, schreef Carla Joosten na tv-interview met koning Willem-Alexander (2017)
Sinds lang voert normaal doen de boventoon. Koningin Juliana pakte geregeld de fiets en liet zich aanspreken als ‘mevrouw,’ niet als ‘majesteit.’ Prinses Margriet is in 1967 met een burger getrouwd. Het sprookje van een royal die trouwt met een burger is sindsdien het standaard script geworden. Beatrix liet zich met haar kapsel en hoeden nog een soort kroon aanmeten. Bij Willem Alexander is een pochet doorgaans het enig versiersel dat hem onderscheidt van gewone stervelingen. Glamour doet zich vooral gelden op Prinsjesdag en bij buitenlandse bezoeken. In Nederland wordt de magie steeds minder. Voorheen speelde de Koningin een zichtbare rol in de kabinetsformatie. Door het ‘geheim van Soestdijk’, later het ‘geheim van Huis Ten Bosch’, had deze akte een mysterieus aura. De mensen werd niks verteld, enkel verzekerd dat achter de gordijnen in hun belang werd gewerkt. Sinds 2012 ligt het initiatief bij het parlement. Hoewel de achterkamertjes op het Binnenhof niet transparanter zijn dan die in het paleis, is van een aura geen sprake.
Monarchie wordt steeds meer ‘aangepast aan de moderne tijd’
Bestel het boek:
Een titel maakt de mens niet
Eind 2012, vlak voor hij Koning werd, sprak prins Willem-Alexander met Elsevier Weekblad. Het interview staat in Een titel maakt de mens niet, dat alle Oranje-interviews uit Elsevier Weekblad bevat. Het boek kost € 14,95. Bestel via shop.elsevierweekblad.nl of bel 085-8888151.
Ons staatsbestel bestaat uit gekozen gezag met een koninklijke decorum. Dit wordt meer en meer ‘aangepast aan de moderne tijd’. Majesteitschennis is op het niveau van ambtenaren gebracht. Burgemeesters worden niet langer benoemd bij Koninklijk Besluit. De toelagen van leden van het Koninklijk Huis worden openbaar gemaakt. Kamerleden kunnen voortdurend het krijtje ter hand nemen om burgers voor te rekenen wat het vorstelijk sprookje eigenlijk kost. Waar is de betovering, als mensen weten wat er zich achter de coulissen afspeelt?
Voor het Huis van Oranje is dit een zorgelijk ontwikkeling. Terwijl de betovering verdwijnt, komt het koningschap stapje-voor-stapje dichter bij het ceremonieel presidentschap te staan. En dan kan het snel gedaan zijn.
Ethiopië heeft in rap tempo een eeuwenoude dynastie van de hand gedaan. Eerst werd het aura van de majesteit ornamentje voor ornamentje afgebroken. Wat overbleef, was een opgepoetst oud mannetje van 82. Vervolgens werd de wereldpers opgetrommeld. De vorst werd van de paleistrappen geleid en gesommeerd plaats te nemen op de achterbank van een Volkswagen Kever. Daarna reed het Kevertje weg, en was het vorstelijke sprookje ten einde.