Het Britse referendum is het belangrijkste referendum dat ooit binnen de Europese Unie is gehouden. Donderdag wordt in heel Groot-Brittannië gestemd over een Brexit. Wordt de verkiezingsdag gevolgd door een black Friday?
Niemand kan precies voorspellen hoe de financiële markt zal reageren als de Britten de EU verlaten. Waarschijnlijk brengt een Brexit in de eerste weken een enorme schok teweeg, het Britse pond zal daarna even hevig schommelen. Maar wanneer overal de emoties zijn weggeëbd, keert de rust terug. Dan moet blijken of de schok van een Brexit een incident was. Want daar gaat het dan om: manifesteert de Brexit zich als een incident of als het begin van het einde van de EU?
Als de Britten vertrekken, zal dat het machtsevenwicht binnen de EU aan het wankelen brengen. Groot-Brittannië vormt nog altijd een toevluchtsoord voor landen die met Londen een machtsblok willen vormen tegen andere machtige Europese staten. Weliswaar is de positie van Londen in de afgelopen jaren verzwakt, als gevolg van alle belangrijke discussies over de euro. Engelsen hanteren nog steeds hun geliefde pond als munt. Toch was te zien hoe belangrijk de rol van de Britse regering was in de discussie rond de vluchtelingencrisis en de grensbewaking.
Nationalisme
Groot-Brittannië was aanwezig bij de geboorte van de het naoorlogse Europa. Premier Winston Churchill sprak in 1946 in Zürich over Europa als een nobel continent, samengesteld uit ‘the fairest and the most cultivated regions of the earth; enjoying a temperate and equable climate, is the home of all the great parent races of the western world. It is the fountain of Christian faith and Christian ethics. It is the origin of most of the culture, arts, philosophy and science both of ancient and modem times’. Dit Europa werd getroffen door een tragedie, het verschrikkelijke nationalisme dat leidde tot oorlogen en ellende. Zo dachten de Britten.
De remedie tegen het verval van Europa was volgens Churchill een Verenigde Staten van Europa: ‘It is to re-create the European Family, or as much of it as we can, and provide it with a structure under which it can dwell in peace, in safety and in freedom.’ Dat was 1946.
Politieke klap
Voorstanders van een Brexit nemen afstand van deze Churchilliaanse overtuiging. Groot-Brittannië streeft al lang niet meer naar een Verenigde Staten van Europa, al wilden de Britten de grondslagen van de EU nooit verlaten. Wellicht is een Brexit in de eerste plaats geen economisch vraagstuk, maar een teken van de ontbinding van het geloof in Europa. De mentale, dus ook de politieke klap van een Brexit is groter dan de economische gevolgen van het uitreden van Londen uit de EU.
Terwijl Brussel een Brexit beschouwt als de grote nachtmerrie, publiceert stadsantropoloog (ze bestaan echt) Joris Luyendijk een verbitterde tekst in NRC Handelsblad, met als kop: ‘Het is tijd om afscheid te nemen van de Britten’. Luyendijk is van mening dat het genoeg is geweest met de Britten. Brussel mag de Britse sabotage niet langer tolereren: ‘In normale tijden was de Britse sabotage te verdragen. Maar dit zijn geen normale tijden.’ Het is een lichtzinnig schrijfsel over een serieus onderwerp.
Armoede
De stadsantropoloog legt niet uit wat deze tijd zo abnormaal maakt, en welke positieve bijdrage het vertrek van Groot-Brittannië levert aan herstel van de normaliteit. De tekst van de stadsantropoloog bestaat uit een aantal typisch Britse, ongezouten uitspraken over Brussel. Zo citeert hij de economie-commentator van The Guardian, Larry Elliott, die de EU vergeleek met de Sovjet-Unie, maar dan zonder goelag. Geen argumenten, geen ernstige analyse, daaraan had de stadsantropoloog kennelijk geen behoefte. De EU is aangewezen op dit soort vrienden. De geestelijke en intellectuele armoede is de grootste vijand van de EU.
Een vertrek van de Britten en de reactie daarop zijn bepalend voor de toekomst van de EU en voor de toekomstige Europese verhoudingen. Winston Churchill eindigde zijn beroemde toespraak over de Verenigde Staten van Europa met deze wijze woorden: ‘If at first all the States of Europe are not willing or able to join the Union, we must nevertheless proceed to assemble and combine those who will and those who can.’ Churchill zegt eigenlijk dat we in de sfeer van vriendschap en lotsverbondenheid in Europa moeten omgaan met landen die niet willen of kunnen meedoen.
Waarschuwing
De politieke reactie op een Brexit is belangrijker dan het EU-lidmaatschap van Groot-Brittannië. Niet het democratische volksbesluit vormt een gevaar voor Europa, maar juist de mogelijke lichtzinnigheid van politici bij hun reactie op een democratisch besluit.
De politici moeten zich daarom niet verlagen tot het niveau van stadsantropologen van de kwaliteitskranten. Zelfs als er geen Brexit komt, is dat een ernstige en wellicht laatste waarschuwing aan de EU: hoeveel referenda kan de EU overleven?