Laat protestanten eens wat trotser zijn op hun kerkscheuringen

In plaats van ruzies zijn er in de gereformeerde wereld steeds vaker fusies. Dalende ledentallen, vergrijzing en futloosheid doen hun verzoenende werk. Toch waren aan de kerkscheuringen uit het verleden ook voordelen verbonden, schrijft Roelof Bouwman.

Wie denkt aan Nederlandse protestanten – in het bijzonder aan gereformeerde protestanten – denkt al gauw aan ruzies, scheuringen en afsplitsingen. A.J. Klei (1924-2008), de legendarische kerkredacteur en columnist van Trouw, kon er prachtig en met veel gevoel voor detail over vertellen. In zijn bundel De koningin is lekker hervormd! (1992) onderscheidde hij maar liefst tien soorten gereformeerden. ‘Wanneer er geen gekrakeel is in de kerk,’ luidde zijn credo, ‘is het daar de dood in de pot.’

In plaats van ruzie tussen kerken nu fusie tussen kerken

De laatste decennia zijn protestantse kerkscheuringen schaars geworden. In plaats van ruzies zijn er steeds vaker fusies. Zo gingen de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk in 2004 op in de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Vorige week, op 1 mei, vond de hereniging plaats van de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt en de in 1967 daarvan afgescheiden Nederlands Gereformeerde Kerken. Het is zeker niet ondenkbaar dat de nieuwe fusiekerk zich op den duur aansluit bij de PKN.

Het universum van A.J. Klei wordt kleiner en kleiner. Toch lijkt zijn credo nog steeds geldig. Want de gereformeerde kerkgenootschappen die de laatste tijd zo gretig aan het fuseren zijn geslagen, verkeerden in veel betere conditie toen ze er nog lustig op los scheurden. Gekrakeel, zo lijkt het, is typisch voor kerkgenootschappen die in bloei staan: samenwerking zoeken gebeurt vooral wanneer er sprake is van dalende ledentallen, vergrijzing en futloosheid.

Op kerkscheuringen wordt op melodramatische wijze teruggeblikt

Ook met de onderhandelingen die aan protestantse kerkfusies voorafgaan, is iets opmerkelijks aan de hand. Op conflicten uit het verleden wordt dan dikwijls op nogal melodramatische wijze teruggeblikt. De betrokkenen hebben steevast erg veel pijn, erg veel moeite en erg veel verdriet ervaren en zouden soms zelfs ‘kapot’ zijn gegaan aan de ruzies.

Maar dat kan natuurlijk nooit het hele verhaal zijn. Elke sociologiestudent weet dat er ook altijd veel plezier wordt beleefd aan scheuringen – of het nu gaat om winkeliersverenigingen, politieke partijen of kerken.

Zodra een kerkverband scheurt, ontstaat een nieuwe constellatie

Want hoe gaan die dingen? Elke organisatie telt mensen die heilig overtuigd zijn van hun eigen kwaliteiten, maar die steevast worden genegeerd zodra er functies worden verdeeld. In een protestantse context valt te denken aan gemeenteleden die graag ouderling, diaken, organist of redacteur van de kerkbode zouden worden, maar daar nooit voor worden gevraagd. Zodra een kerkverband scheurt, ontstaat een nieuwe constellatie met nieuwe vacatures en nieuwe kansen.

Vroeger kwam daar nog bij dat orthodoxe protestanten hun overtollige energie niet kwijt konden aan bijvoorbeeld sportbeoefening, dansen of andere ‘wereldse’ vormen van vermaak. Het tot ver achter de komma uitvechten van theologische geschillen bood velen een welkom alternatief.

Dat de zaken vervolgens nogal eens uit de hand liepen, had mede te maken met de omstandigheid dat in protestantse kring geen pausen en bisschoppen bestaan die theologische machtswoorden kunnen spreken. Maar of protestanten zich daarvoor moeten schamen? Met hun kerkenraden, classes, synodes en andere vormen van gedecentraliseerd bestuur introduceerden de door Johannes Calvijn geïnspireerde kerken in de zestiende eeuw ‘de oudste vorm van democratie in Europa’, schreef NRC-columnist J.L. Heldring in 2005.

Een beetje meer begrip en respect voor de kerkscheuringen uit het verleden zou om al deze redenen helemaal geen kwaad kunnen.