Ook als de PVV de grootste wordt, is de kans klein dat Geert Wilders premier wordt. Het zou een slecht staaltje democratie zijn: een winnaar die niet regeert, schrijft Syp Wynia.
Let op, u leest een artikel uit 2017. Voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2023, klik hier.
Wat denkt u, zal Geert Wilders de volgende minister-president van Nederland worden? Buitenlandse verslaggevers komen al sinds de zomer van 2016 hun licht op steken over de kans dat de leider van de Partij voor de Vrijheid na de verkiezingen van 15 maart premier wordt. Sinds de overwinning van Donald Trump komen de reporters ook uit de Verenigde Staten.
Ambassadeurs in Den Haag krijgen dezelfde vraag van hun bazen in de hoofdsteden. Kan Wilders premier worden? Gaat Nederland dan ook Groot-Brittannië achterna, de Europese Unie uit?
Ook onder burgers van Nederland is het een centraal thema. ‘Wordt Wilders de grootste? ‘Wordt hij dan ook premier?’ ‘Kan hij dat wel?’ ‘Mag hij het wel van de rest?’ ‘Wil hij het zelf eigenlijk wel?’ ‘Heeft hij wel de goede mensen?’
Wilders hoeft niet veel te doen om de grootste te worden
Allemaal logische vragen, want Geert Wilders en zijn PVV staan al sinds anderhalf jaar bovenaan in de peilingen. Hij hoeft daar niet eens zoveel voor te doen, omdat de verkiezingsthema’s vanzelf zijn kant opkomen. Als er opwinding is over immigratie en islam en over toegeeflijkheid jegens etnische minderheden of als er weer meer geld in de redding van de euro moet worden gestopt, stijgen de peilingen voor Wilders.
Ook als Wilders door justitie wordt vervolgd groeit hij in de peilingen. Wat ook helpt: het Brexit-referendum in Engeland, de verkiezing van Trump, de opkomst van de Alternative für Deutschland. En Frankrijk, waar Wilders-bondgenoot Marine le Pen kans heeft president te worden.
Wilders ging dit jaar in met zo’n 36 virtuele Kamerzetels. De VVD van premier Mark Rutte staat ver achter, met zo’n 23 zetels. De rest moet het met hooguit 14 zetels doen. Een volkomen gewettigde vraag dus: wordt Wilders premier?
Wilders is een solozeiler, niet geneigd de macht te delen
Of Wilders het kan, weet niemand. Geen enkel land kent een examen voor het premierschap, ook Nederland niet. Wat wel vaststaat, is dat Wilders nogal een solozeiler is, niet geneigd om de macht te delen. Dat maakt hem meer een type voor het presidentschap zoals in Frankrijk of de Verenigde Staten, dan voor Nederland, waar de premier voortdurend een kruiwagen met onrustige coalitiepartners gaande moet houden.
Waarmee niet is gezegd dat Wilders het niet kan, dat moet de praktijk uitwijzen. Wat voor hem pleit is, dat hij eigenhandig een partij uit de grond heeft gestampt die een geduchte factor in de Nederlandse politiek is geworden. Dat kan geen enkele andere kandidaat op 15 maart hem nazeggen.
Van de andere premiers van deze eeuw, Jan Peter Balkenende (CDA) en Mark Rutte, werd vooraf ook niet per se gedacht dat ze het premierschap aankonden. Maar Balkenende was acht jaar premier van vier kabinetten en Rutte is ook al weer zes jaar premier. Of Wilders wel ‘de goede mensen’ heeft, is ook een overzichtelijk probleem. Bewindslieden hoeven niet uit het parlement te komen en kunnen overal vandaan worden gehaald, ook van buiten de PVV-fractie in de Tweede Kamer of elders.
Het is twijfelachtig of Wilders het premierschap wordt gegund
Of het Wilders gegund zal worden om premier te worden, is twijfelachtiger. Al sinds Wilders in 2006 verrassenderwijs met negen zetels in de Tweede Kamer kwam met zijn Partij voor de Vrijheid zeggen vrijwel alle andere partijen dat ze niet met hem willen regeren. Omdat hij groepen tegen elkaar opzet en de grondwettelijke vrijheid van godsdienst aantast.
Ook CDA en VVD behoorden tot de partijen die in 2006 regeringssamenwerking van Wilders afwezen. In het zicht van de verkiezingen van 2010 brokkelde de zekerheid over het afwijzen van Wilders in die partijen af en uiteindelijk zou Wilders het eerste kabinet-Rutte (VVD, CDA) als gedoger in leven houden.
Of willen ze de raddraaier van buiten laten leeglopen?
Dat kabinet-Rutte haalde de eindstreep niet, maar misschien hoefde dat van VVD en CDA ook niet per se. In beide partijen waren er leidende personen die in het gedoogkabinet ook een manier zagen om – zoals eerder in 2002 de Lijst Pim Fortuyn – de raddraaier van buiten leeg te laten lopen door die mee te laten regeren.
Wilders wijst er graag op dat politici die uitsluiten dat ze met hem gaan regeren, als het er op aankomt toch kiezen voor de macht, met hem. Hij noemt in dat verband graag Sybrand Buma van het CDA. Misschien heeft Wilders gelijk, maar tot dusver was Buma behoorlijk onwrikbaar, ook toen Rutte hem probeerde te vermurwen voor gedoogsteun in de Eerste Kamer.
Het zou niet uniek zijn als de grootste niet regeert
Met alleen de VVD haalt Wilders vrijwel zeker geen meerderheid, al helemaal niet in de Eerste Kamer. VVD-leider Mark Rutte heeft nog enige ruimte gelaten voor de mogelijkheid om met Wilders in zee te gaan, als die het ‘minder, minder’ (Marokkanen) zou afzweren.
Maar de tweede man van de VVD, Halbe Zijlstra, heeft eind december 2016 gezegd dat de VVD zeker niet gaat regeren met de PVV én dat de VVD niet nogmaals in een kabinet wil zitten dat een meerderheid heeft in de Tweede Kamer, maar niet in de Eerste Kamer.
Als dat zo blijft, is de kans dat de PVV gaat regeren buitengewoon klein en de kans dat Wilders premier wordt verwaarloosbaar – zelfs als de PVV de grootste wordt. Uniek zou dat niet zijn. Zo behaalde de PvdA in 1977 de grootste overwinning in haar bestaan, maar zou PvdA-leider Joop den Uyl niet weer premier worden. De PvdA overspeelde de hand, waarna het CDA met de VVD in zee ging.
Krijgt Wilders wel de leiding in de formatie?
Als de PVV van Wilders de grootste wordt, maar niemand met hem wil regeren, zou het kunnen dat Wilders de gelegenheid krijgt om de leiding te nemen in de formatie. Voor de andere partijen heeft dat als voordeel dat ze Wilders de schuld kunnen geven van zijn eigen formatiemislukking. Want dat spel gaat waarschijnlijk ook worden gespeeld.
Als Wilders de grootste wordt, maar geen premier wordt kan hij de rest de schuld geven van het feit dat ze hem hebben buitengesloten, en zijn kiezers daarbij. Daarvan kan Wilders nadien weer profijt hebben.
Daar dringt de vraag zich op of Geert Wilders wel echt premier van Nederland wil worden. Er is altijd reden tot twijfel geweest of hij wel wilde regeren of zelfs maar gedoogsteun wilde geven, zoals hij van 2010-2012 deed. Wilders weet maar al te goed dat een rol als regeerder of gedoger door de concurrentie dankbaar zal worden aangegrepen om hem in te kapselen en als onderdeel van de gevestigde orde voor te stellen.
Onbevredigend wordt het allemaal wel
Maar Wilders heeft ook al in 2005, toen hij nog maar net uit de VVD was gezet (gestapt?), en later gezegd dat hij premier wenste te worden, ook na de recente veroordeling voor groepsbelediging en aanzetten tot discriminatie (die verder gaat in hoger beroep). Wilders heeft vaak gezegd het ‘een hele eer’ te vinden als het er van zou komen en de ambitie zeker te hebben.
Maar Geert Wilders wordt vrijwel zeker geen premier, zelfs niet als hij de grootste wordt. De rest gunt het hem niet. En hoewel Wilders best zou willen, ziet hij ook veel risico’s als het hem wel zou worden gegund.
Onbevredigend is het wel, als een verkiezingsuitslag niet zichtbaar wordt in de kabinetsvorming. Het zal het beeld versterken van een elite die zich van niets en niemand iets aantrekt en verkiezingsuitslagen negeert. Wilders preludeerde daar op in een interview met het Algemeen Dagblad, op 5 november 2016: ‘Stel nou: we halen 30, 40, 50 zetels en ze zetten ons aan de kant. Wie zou het ons dan kwalijk nemen als we Nederland oproepen te gaan demonstreren? Dat mag toch? Ik zeg niet dat daarna enge dingen gaan gebeuren, maar ik zou het Malieveld wel vol willen krijgen.’
Dat het buitensluiten van Wilders een forse reactie kan teweegbrengen, kan voor andere betrokkenen een reden zijn zich nog eens te bedenken. En dat is meteen de enige reden waarom het premierschap van Wilders niet helemaal illusoir is.