Mijn vriend en leermeester Willem Witteveen was aan boord van vlucht MH17. Hij is er niet meer, maar zijn adviezen en gedichten zal ik niet vergeten.
‘Metaforen zijn overal in de taal te vinden. Aanvankelijk lijken ze afwijkingen van het letterlijke taalgebruik en worden ze gezien als verpakking, als ornament,’ aldus Willem Witteveen in zijn Leidse proefschrift De retoriek in het recht. Over retorica en interpretatie, staatsrecht en democratie (1988).
Verba – woorden, formuleringen – constitueren res (de zaak, onderwerpen). Een vaarwel is ook een metafoor. Van herinneringen aan het geweest-zijn.
Onderduiken
Mijn moeder geloofde in een Perzisch gezegde dat luidt: politiek kent geen vader en geen moeder. Wat geen vader en moeder heeft, is beslist onmenselijk. Als een jonge activist geloofde ik daar niet in.
Mijn zwerftocht in het Midden-Oosten: onderduiken, vluchten van het ene land naar het andere, de bewustwording in een burgeroorlog waarvan ik slechts een toeschouwer was, en ten slotte de strijd tegen totalitaire figuren.
Deze zwerftocht bracht me in Nederland. Jong, uitgeput en uitgedoofd met een groeiend besef van ‘de politiek heeft geen vader en geen moeder’.
Cement
Op dat punt, op dat lege punt heb ik Willem leren kennen. Willem had de weg naar mijn genezing gevonden: zijn eigen proefschrift over retorica en de studie van recht en filosofie. En inderdaad, ik werd genezen. Kant, Arendt en Heidegger verzoenden mij met het begrip politiek, afgeleid van het woord polis.
Politiek heeft inderdaad geen identificeerbare vader en moeder, omdat politiek ontstaat, waar velen uit het private treden om mee te bouwen aan het publieke ten einde met woorden en beloften de publieke zaak te constitueren. Woorden zijn het cement waarmee recht en politiek met elkaar worden verbonden.
Heerser
Willem vroeg mij ooit wat ik op dat moment tegen mijn moeder zou willen zeggen. Deze passage van Martin Heidegger zou ik voor haar citeren en interpreteren:
‘De polis is de historische plek, waarin, waaruit en waarvoor geschiedenis geschiedt. Tot deze historische plek behoren de goden, de tempels, de priesters, de feesten, de spelen, de dichters, de denkers, de heerser, de raad der Ouden, de volksvergadering, de strijdmacht en de schepen. Dit alles behoort niet pas tot de polis, is niet pas politiek, doordat het een relatie aangaat met een staatsman en een veldheer en met de staatszaken. Veeleer is het politiek, dat wil zeggen behorend tot de historische plek, voor zover bijvoorbeeld de dichters slechts, maar dan werkelijk dichter, de denkers slechts, maar dan werkelijk denker, de priesters slechts, maar dan werkelijk priester, de heerser slechts, maar dan werkelijk heerser zijn.’
Cynisme
Willem werd hier enthousiast van en vond dat deze passage het vertrekpunt moest zijn voor mijn zoektocht naar het begrip politieke misdaad.
Polis werd het toverwoord waarmee de talisman van wantrouwen en het cynisme kunnen worden doorbroken. Ik ben bang dat velen door de alledaagse ervaringen als a-polis (staatloos, ruimteloos) in de greep van het cynisme zijn. Er zijn vermoedelijk velen in de Russische Federatie die net als wijlen mijn moeder geloven in de spreuk dat de politiek geen vader en geen moeder heeft. Daar waar de mensen a-polis zijn geworden, ontstaan de nomaden van de 21ste eeuw – met alle gevolgen van dien.
Prominente wetenschapper
Nooit had ik kunnen vermoeden dat Willems naam aan Rusland, het land van Anna Achmatova en Osip Mendelstam zou worden verbonden. Dit is niet ironisch, noch cynisch. Dit is te onwerkelijk om waar te zijn.
Gisteren werd het boek Fundamentele Verhalen. Over recht, literatuur en film in Leiden gepresenteerd. Ik en Claudia Bouteligier, de redacteuren van deze bundel, hadden Willem Witteveen gevraagd of hij het eerste exemplaar van deze bundel in ontvangst wilde nemen. Als redacteuren wilden wij hem eren als prominente rechtswetenschapper.
Op maandag 14 juli 2014 ontvingen we een vriendschappelijke reactie van Willem via de mail: ‘Ik voel me op mijn beurt zeer vereerd om dit boek, waar ik al veel goeds over gehoord heb van enkele auteurs, in ontvangst te mogen nemen! Laten we daar dus na de vakantie een goede datum voor zoeken; ik ben vanaf 18 augustus weer in het land.’
MH17
Op donderdag 17 juli kwam aan ons gesprek een einde. Vlucht MH17 werd op die dag neergehaald.
We hebben het eerste exemplaar van ons boek overhandigd aan de decaan van de rechtenfaculteit van de Universiteit van Tilburg, prof.dr. Corien Prins en enkele naaste collega’s van Willem.
Willem dichtte ook af en toe – KLNKPAD of een KLANKPAD? Het mystieke leert ons dat waarheid niet volkomen aan ons verschijnt, dat werkelijkheid onvolkomen is en dat we daardoor in staat zijn deelgenoot te worden van de waarheid en de werkelijkheid. Dat is een pad.
Op 22 december 1998 schreef Willem dit prachtige gedicht, dat alles omvatte waardoor ik ben getekend:
KL(A)NKPAD
voor Afshin Ellian
in de slaapstad de stadstaat
in de waakstand met maakpraat
Odysseus,
de thuisloze.
maar het dode woord polis
ontknoopt de tong,
taalt niet naar water,
draagt zich naar zee,
en dat, nu, was logos:
het dak.
Een kleine, onbewuste interventie mijnerzijds – de ‘A’ tussen twee haakjes – een lot dat noodlot wordt. Een dichtende denker die onaangekondigd wegtrekt om voor de eeuwigheid te zijn. Het lot staat hier tussen twee haakjes: afscheid van een ontbrekende klinker, als een ornament. Hij is er vandaag niet. Hij is er niet. Hij is er wel.
Het boek Fundamentele verhalen. Over recht, literatuur en film dragen wij op aan professor doctor Willem Witteveen. Een hommage aan een vriend.
Ingelogde abonnees van EWmagazine kunnen reageren
Bij het plaatsen van een reactie geldt een aantal voorwaarden. Klik hier voor de voorwaarden.
Reacties die anoniem worden geplaatst of met een overduidelijke schuilnaam zullen door de moderator worden verwijderd, evenals reacties die niets met het onderwerp van het artikel te maken hebben. Dit geldt evenzeer voor racistische of antisemitische reacties. De moderator handelt in opdracht van de hoofdredacteur.