De veestapel moet krimpen om te kunnen voldoen aan de benodigde verlaging van de stikstofuitstoot. Dit concluderen topambtenaren in twee uitgesproken adviezen. Krimp wordt vooral door linkse partijen en D66 gezien als uitweg uit de stikstofcrisis, terwijl VVD en CDA liever inzetten op innovatie. Door de coronapandemie is er weinig aandacht voor het onderwerp, maar de stikstofcrisis is nog verre van opgelost. De rapporten illustreren hoe moeilijk het zal worden een heldere toekomstvisie voor de landbouw te bereiken in de formatie.
1.Hoe zat het ook al weer met stikstof?
‘Stikstof’ wordt gebruikt als verzamelnaam voor diverse stikstofhoudende stoffen zoals ammoniak en stikstofoxiden. Deze ontstaan respectievelijk bij de opslag en het gebruik van mest in de landbouw en in verbrandingsmotoren en industriële processen. Via de lucht dalen de verbindingen ook neer op natuurgebieden waar ze ertoe leiden dat de bodem voedselrijker en zuurder wordt. Zeker in heide- en veengebieden verdwijnen hierdoor uiteindelijk kenmerkende soorten.
Minder hard rijden, helpt dat? 9 vragen over het stikstofadvies
De Vogel- en Habitatrichtlijn verplicht Nederland het neerslaan van stikstof te verminderen zodat de natuur weer in een goede staat komt. Om toch nieuwe stallen, wegen en fabrieken mogelijk te maken, werd het zogenoemde PAS – Programmatische Aanpak Stikstof – ingevoerd. Deze nam bij het verlenen van vergunningen een voorschot op de toekomstige daling van de stikstofuitstoot. Alleen dat mag helemaal niet, concludeerde de Raad van State in mei 2019. Een uitspraak die de stikstofcrisis en boerenprotesten inluidde.
2. Wat heeft het kabinet al ondernomen tegen de stikstofcrisis?
Het kabinet werd overvallen door de gerechtelijke uitspraak en moest koortsachtig op zoek naar een oplossing. Meest in het oog springende maatregel was het overdag verlagen van de maximumsnelheid op snelwegen naar 100 kilometer per uur. Met deze ‘stikstofwinst’ kon op korte termijn de vergunningverlening weer enigszins worden vlot getrokken. Een plan om de hoeveelheid eiwit in veevoer tijdelijk te begrenzen sneuvelde, omdat het niet effectief zou zijn. De maatregel leidde daarvoor al wel tot een hernieuwde uitbarsting van boerenprotesten.
De zoektocht naar een langetermijnoplossing is nog in volle gang. Er kwam een rapport – en diverse deelrapporten – van het Adviescollege Stikstofproblematiek onder leiding van oud-minister Johan Remkes (VVD). Remkes concludeerde dat er stevig moet worden ingegrepen om de stikstofcrisis op te lossen. Dat betekent: substantieel minder stikstofuitstoot en forse investeringen in natuur. ‘Juridische geitenpaadjes’ en halfzachte compromissen zouden niet meer voldoen.
Remkes’ aanbevelingen zijn deels overgenomen. Dankzij een deal met de SP, 50Plus, OSF en SGP loodste minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Carola Schouten (ChristenUnie) een nieuwe stikstofwet door de Tweede (december 2020) en Eerste Kamer (9 maart 2021). Hierin staan bindende doelen voor het terugdringen van de stikstofuitstoot. De wet bevat daartoe geen concrete maatregelen, maar biedt een bestuurlijk kader.
Verder kwam het kabinet met een maatregelenpakket om de stikstofuitstoot te verminderen. Zo werd een uitkoopregeling om de geurhinder door varkenshouders in Zuidoost-Nederland te verminderen uitgebreid. En kwamen er uitkoopregelingen voor kalverhouders en boeren rond kwetsbare natuurgebieden. Ook is er extra geld voor natuurbescherming wat ertoe moet leiden dat gebieden robuuster worden.
3.Waarom komen er nu weer nieuwe rapporten over stikstof?
De stikstofwet biedt alleen een kader om de stikstofuitstoot te verminderen. Er moet nog veel gebeuren om dit ook concreet in te vullen. Ook is er nog weinig zicht op wat er aan de stikstofuitstoot moet gebeuren op de lange termijn. ABDTOPconsult, een adviesgroep van topambtenaren, onderzocht dit in opdracht van het kabinet.
Op de lange termijn is een forse vermindering van de stikstofuitstoot nodig – 50 tot 70 procent over de hele linie, concludeert Harry Paul, oud-topambtenaar op het ministerie van Landbouw, Financiën en bij de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). De vermindering van de totale stikstofuitstoot mag wat lager uitvallen als deze wordt gecombineerd met een lagere uitstoot dicht bij gevoelige natuurgebieden. Dit kan bijvoorbeeld door (boeren)bedrijven die relatief veel stikstof uitstoten – zogenoemde piekbelasters – gericht uit te kopen. In 2050 moet de hoeveelheid stikstof die neerdaalt op alle gevoelige natuur onder de door ecologen veilig geachte grens liggen. Ook mogen natuurgebieden op weg daar naartoe niet verder achteruitgaan.
In een ander rapport inventariseert Bernard ter Haar, onder meer voormalig plaatsvervangend thesaurier op het ministerie van Financiën, met welk beleid – normen, heffingen – dit kan worden bereikt. Beide rapporten gaan ervan uit dat extra krimp van de veestapel nodig is boven op de al afgesproken afname van het aantal dieren. Alleen met innovatie – schonere stallen – is de benodigde stikstofreductie onhaalbaar. Inkrimping van de veestapel kan op diverse manieren. Zo kunnen boeren worden aangemoedigd te stoppen, maar kan ook met harde verplichtingen het aantal dieren worden teruggedrongen.
De topambtenaren adviseren verder om ‘stikstof’ niet op zichzelf te zien. Maatregelen moeten meteen helpen te voldoen aan de klimaatdoelen van de landbouw. En er moet worden nagedacht over de ruimtelijk ordening van Nederland – zo is er (stikstof)ruimte nodig voor natuur, woningbouw en energietransitie. Ook is het belangrijk dat boeren perspectief en ruimte krijgen om door te gaan met landbouw, al zal die er heel anders uitzien.
4.Hoe zijn de reacties op het rapport?
De reacties zijn redelijk voorspelbaar. Politieke voorstanders van krimp haalden meteen hun gram, zoals Tweede Kamerlid Laura Bromet (GroenLinks) die een eigen initiatief-stikstofwet voorstelde die het vorig jaar niet haalde. ‘Minder dieren, minder mest, minder problemen,’ twitterde Esther Ouwehand, fractievoorzitter van de Partij voor de Dieren op haar beurt.
Boerenorganisaties, die al verbolgen waren over de in hun ogen wankele stikstofwet, zijn teleurgesteld over de adviezen. LTO Nederland erkent dat het een flinke uitdaging wordt om de stikstofuitstoot terug te dringen. Maar de ambtelijke adviezen hebben volgens LTO veel te weinig aandacht voor de uitvoerbaarheid. Ook zouden de ambtenaren niet duidelijk maken hoe boeren een redelijk inkomen kunnen blijven verdienen.
BoerBurgerBeweging haalt een zetel: dit weten we over de partij
Gezien de scherpe politieke tegenstellingen, vooral tussen D66 en VVD/CDA lijkt ‘stikstof’ in de formatie een hete aardappel te worden. Het is maar de vraag of hier een duidelijke toekomstvisies uitrolt, iets waarnaar boeren nu juist snakken.
Minister Schouten lanceerde het plan om over te schakelen naar kringlooplandbouw. Een term gepopulariseerd door Tjeerd de Groot (D66) en die nog altijd behoorlijk vaag is en voor iedereen wat anders betekent. De Groot erkende zelf in een interview met vakblad Nieuwe Oogst dat de kringlooplandbouw vooralsnog vooral op papier bestaat. Hij wil graag ‘met boeren’ aan de slag gaan om het werkelijkheid te maken.