Hoe satellieten en AI helpen in de strijd tegen plunderaars van historische scheepswrakken

Historische scheepswrakken lopen gevaar. Zeemansgraven uit de Tweede Wereldoorlog worden verstoord voor schrootwinning en VOC-wrakken worden geplunderd door schatgravers. Ook zijn er vissers die met hun netten over de zeebodem schrapen om te proberen iets van een historische scheeps­lading of een oud kanon te vangen.

Verschillende oorlogsschepen van de zeebodem verdwenen

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en de Inspectie Overheids­informatie en Erfgoed proberen daar een einde aan te maken. Hoe? ‘Met behulp van satellieten en kunstmatige intelligentie,’ zegt Martijn Manders (52), bijzonder hoogleraar maritieme archeologie aan de Universiteit Leiden, en bij de RCE belast met de zorg voor Nederlands onderwatererfgoed in buitenlandse wateren.

Aanleiding voor het initiatief was de verdwijning van drie Nederlandse oorlogsschepen die tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Javazee zonken. In 2016 bleek dat er van Hr.Ms. De Ruyter, Hr.Ms. Java en Hr.Ms. Kortenaer alleen een afdruk in de zeebodem resteerde. Waarschijnlijk zijn de wrakken door Aziatische bergingsbedrijven als schroot verkocht. ‘Toen zijn we internationaal gaan rondkijken wie zich met de monitoring en bescherming van scheepswrakken bezighoudt,’ vertelt Manders.

Diverse bedrijven en organisaties volgen wel de routes van schepen, maar uiteindelijk bleek er maar één organisatie te zijn die specifiek bedreigingen van historische scheepswrakken in de gaten houdt. In Engeland zetelt Maritime Observatory, een samenwerkingsverband van een maritiem archeologisch bedrijf (MAST) en een bedrijf gespecialiseerd in het monitoren van illegale visserij (OceanMind). Beide zijn non-profitbedrijven.

Er worden satellieten ingezet die met infraroodbeelden werken

Voor het monitoren worden verschillende typen satellieten gebruikt, zegt Julian Engel (39) van Maritime Observatory. ‘Het ene type observeert de aarde en levert Google Earth-achtige foto’s waarop scheepsactiviteiten en soms zelfs de identiteit van schepen zijn te herkennen. Maar met wolken en onstuimig weer levert het niks op. Andere satellieten werken met radar en kunnen in elk weertype en met wolken worden gebruikt. Het nadeel is dat die radarbeelden in zwart-wit zijn, en vaak te onduidelijk om specifieke kenmerken van schepen te herkennen. We gebruiken beide typen, zodat ze elkaar goed aanvullen.’

Daarnaast worden satellieten ingezet die met infraroodbeelden werken. ‘Daarmee kun je ook ’s nachts opnamen maken. De beelden zijn niet in hoge resolutie, maar je kunt er wel schepen op waarnemen,’ weet Manders.

Kunstmatige intelligentie wordt ingezet om data te verwerken van de AIS, de transponder die op grotere schepen verplicht is en die automatisch de identiteit en positie van schepen doorgeeft. ‘Soms zetten schepen die uit en later weer aan. Als dat gebeurt in de buurt van de locatie van een historisch wrak, is dat verdacht,’ zegt Manders. Dat geldt bijvoorbeeld ook als uit AIS-gegevens blijkt dat een vissersschip vaak precies boven een wrak heen en weer heeft gevaren.