Waarom ik strijd voor de persvrijheid in Hongarije

Veronika Munk is hoofdredacteur van de Hongaarse nieuwswebsite Telex.hu en vecht voor persvrijheid in haar thuisland. Ze ondervond er aan den lijve hoe die sinds 2010 steeds verder onder druk is komen te staan. Een ingekorte versie van haar Vrijheidslezing, die ze op maandag 13 september uitsprak in De Balie, verschijnt nu op EW Podium.

Vrijheid kan voor iedereen veel verschillende dingen betekenen. Voor mij betekent het dat ik me houd aan de waarden die belangrijk voor me zijn. In mijn beroep ­– de journalistiek – zijn de waarden en grenzen glashelder: je moet onafhankelijk, transparant, eerlijk, nieuwsgierig en zo objectief mogelijk zijn. Dus als ik een moeilijke beslissing moet nemen over mijn professionele vrijheid, grijp ik altijd terug op deze duidelijke grenzen.

Vorig jaar huilde ik om het verlies van de baan waar ik dol op was

En soms gaat dat gepaard met tranen. In de zomer van vorig jaar deed een foto de ronde in de Hongaarse media en een aantal grote internationale kranten. Op deze foto sta ik te huilen, omringd door collega’s met betraande gezichten die me steunen en proberen te troosten. Ik huil om het verlies van de baan waar ik dol op was, om de twintig jaar die ik – eerst als stagiair, daarna als verslaggever, en toen als een van de adjunct-hoofdredacteuren – doorbracht bij Index, de grootste nieuwssite van Hongarije. Ik huil om de situatie die me dwong om een paar minuten eerder mijn ontslagbrief op tafel te leggen. Meer dan tachtig van ons, redacteuren, verslaggevers, projectmanagers, financieel medewerkers, video-editors en fotografen, deden hetzelfde. We namen ontslag de dag nadat onze hoofdredacteur Szabolcs Dull was ontslagen. We namen ontslag, omdat we wisten dat we onze journalistieke onafhankelijkheid kwijt waren.

Maar soms kunnen tranen snel omslaan in een brede glimlach. Slechts negen weken later verscheen er een nieuwe foto in de kranten. Op die foto ben ik uitgeput maar ook uitgelaten, terwijl ik op een grote rode knop druk die de lancering van Telex symboliseert. Telex dat nu, een jaar later, het grootste met crowdfunding gefinancierde nieuwsportaal is van Hongarije, dat meerdere journalistieke prijzen heeft gewonnen, dat rond de 600.000 tot 700.000 lezers per dag heeft en meer dan 47.000 donateurs.

Maar laat me eerst een stap terug doen en uitleggen wat Index betekende voor  Hongarije. Index bestond al twintig jaar en was de grootste, meest gelezen nieuwssite in het land. Toen wij er werkten, had Index zo’n 1 tot 1,5 miljoen lezers per dag, en versloeg alle belangrijke gebeurtenissen. We maakten nieuwsverhalen, video’s, podcasts en onderzoeksstukken. Als iemand, ongeacht haar of zijn politieke opvattingen, wilde weten wat er gebeurde in het land of waar dan ook ter wereld, klikten ze op Index en kregen onpartijdig nieuws.

Het is dus begrijpelijk dat onze massale ontslagname een grote impact had. We namen ontslag, omdat we niet langer geloofden dat we daar vrij en onafhankelijk konden werken. We vertrokken omdat de onafhankelijke journalistiek in het geding kwam door de groeiende invloed van investeerders met banden met de regering. Al jaren voordat de hoofdredacteur werd ontslagen, trok de redactie van Index een grens en stelde twee basisvoorwaarden om onafhankelijk te kunnen opereren. Namelijk dat niemand buiten de redactie ons kon vertellen wat we moesten schrijven en hoe; en met wie we wel en niet mochten werken.

Bekijk hieronder de volledige Vrijheidslezing in De Balie terug (tekst gaat door onder de video):

Tot het begin van het conflict werd aan deze voorwaarden voldaan. Maar toen besloot de raad van bestuur van Index.hu, op basis van een voorstel van externe adviseurs, dat de structuur van de redactie moest worden omgegooid. Hoofdredacteur Szabolcs Dull verzette zich tegen dit plan en publiceerde een artikel waarin hij uitlegde dat hij vond dat de onafhankelijkheid van de site in gevaar was. Daarna werd hij ontslagen, en besloten wij allemaal te vertrekken.

Nooit eerder hadden een ontslag en leegloop van een redactie zoveel publieke aandacht getrokken in Hongarije. Na ons massale vertrek gingen duizenden mensen in Boedapest de straat op om te demonsteren voor persvrijheid, en als eerbetoon aan het medium dat hun altijd snel, betrouwbaar en accuraat van informatie had voorzien. Ze droegen spandoeken met leuzen als ‘Vrij land, vrije pers’ en ’70 dappere mensen’. Het was ontroerend en onverwacht, en het maakte duidelijk dat wij het gat dat Index had achtergelaten, moesten vullen.

In een oogwenk waren we zelf het nieuws geworden. Het feit dat het populairste mediakanaal van Hongarije ten onder ging om politieke redenen werd breed uitgemeten in de internationale pers, van The Washington Post tot de Japanse publieke omroep, de BBC, Deutsche Welle en de Volkskrant. Niet lang nadat de hele redactie was vertrokken, nam Index een geheel nieuwe redactie aan met een nieuwe eigenaar, Miklós Vaszily, die er geen geheim van maakt banden te hebben met de regering.

Hongaarse medialandschap: het is slecht gesteld met de persvrijheid

Als onafhankelijk journalist die al tientallen jaren in Hongarije werkt, gepromoveerd is op mediastudies en een politiek gemotiveerde overname heeft meegemaakt, kan ik u verzekeren dat het slecht gesteld is met de persvrijheid in ons land. Volgens de World Press Freedom Index, een door Verslaggevers zonder Grenzen ontwikkelde internationale ranglijst die jaarlijks de persvrijheid over de hele wereld beoordeelt, staat Hongarije – na 15 jaar van constante achteruitgang – nu op de 92ste plaats. In 2006 stond het op de 10de plaats op de lijst van 168 landen. Het enige EU-land dat lager scoort, is Bulgarije, terwijl landen als Albanië, Moldavië en Noord-Macedonië boven Hongarije staan.

De voornaamste reden voor deze neerwaartse trend is de transformatie van de Hongaarse mediamarkt in de afgelopen tien jaar, waarbij steeds meer onafhankelijke mediakanalen in handen zijn gevallen van investeerders met nauwe banden met de politieke elite. Het is de moeite waard te benadrukken dat deze zakenlieden niet zelfstandig handelden, maar als uitvoerders van een overkoepelende strategie van de regeringspartij Fidesz. Als je de geldstromen volgt, werden deze aankopen uiteindelijk gefinancierd met belastinggeld. Het Hongaarse medialandschap is hierdoor in tweeën gesplitst, met aan de ene kant de mediakanalen die banden hebben met de regeringspartij, en aan de andere kant de kanalen die daarvan onafhankelijk zijn. Het regeringsgezinde mediaconglomeraat is goed georganiseerd en heeft oneindig veel middelen. De kritische mediakanalen zijn vooral online, hebben te weinig geld, zijn gefragmenteerd, concurreren met elkaar, en zijn hard geraakt door de economische crisis.

De publieke omroepen, die dit jaar ongeveer 339 miljoen euro van de belastingbetaler ontvingen, zijn in feite een spreekbuis van de regering. Het staatsnieuwsagentschap MTI censureert vaak nieuws dat kritisch is over het Orbán-regime. Daarnaast zijn honderden particuliere mediakanalen onderdeel van de centraal bestuurde mediastichting KESMA, die uitgesproken pro-regering is. KESMA werd drie jaar geleden opgericht en haar portefeuille omvat tv-zenders, radiostations, online-nieuwssites, roddelbladen en alle regiobladen – ongeveer vijfhonderd mediakanalen. Deze mediakanalen werden door hun regeringsgezinde eigenaren overgedragen aan de stichting. Hoewel het hier om donaties ging, was er rond de 90 miljoen euro met de bijbehorende transacties gemoeid. Een dergelijke mediaholding heeft in Hongarije sinds het communistische tijdperk niet meer bestaan, en deze mate van mediaconcentratie is in Europa ongekend.

Wie met de overheid sympathiseert, krijgt advertenties toegewezen

Ook de Hongaarse advertentiemarkt wordt sterk beïnvloed door de politiek: een van de grootste spelers die advertenties in de media plaatst, is de Hongaarse staat zelf. Wie met de overheid sympathiseert, krijgt advertenties toegewezen. Wie als vijandig wordt beschouwd, wordt buitengesloten en kan daardoor het hoofd financieel nauwelijks boven water houden.

Journalisten worden in Hongarije niet gevangen gezet en er zijn in de recente geschiedenis geen moorden op journalisten gepleegd. Toch is het werk van onafhankelijke journalisten zelden zo moeilijk geweest. We moeten niet alleen vechten om een economische basis voor ons werk te behouden, maar we moeten ook vechten voor toegang tot informatie. Als we onderzoek proberen te doen of interviews aanvragen, stuiten we voortdurend op een muur. Geen antwoord krijgen is normaal.

Een voorbeeld: in de eerste honderd dagen van het bestaan van Telex hebben we bijgehouden over welke onderwerpen we vragen stelden aan de ministeries, en of er een antwoord kwam. Kwam er een antwoord, dan publiceerden we dat in het artikel. Kwam er geen reactie, dan konden we onder het mom van transparantie alleen aangeven dat we de vraag wel hadden gesteld, maar geen antwoord hadden gekregen. In de eerste honderd dagen van Telex hebben we 52 vragen naar Hongaarse ministeries gestuurd, en in slechts negen gevallen kregen we antwoord.

In theorie hecht de Hongaarse staat aan de vrijheid van informatie, en erkent en beschermt de regering de vrijheid en diversiteit van de pers. Maar de vrijheid van informatie en de toegang tot informatie worden in Hongarije zonder twijfel beknot. Vaak weigeren mensen, instellingen, bedrijven, ministeries en politici die staats- en openbare functies vervullen, simpelweg in te gaan op verzoeken van de media.

De informatieve functie van de media is vooral belangrijk tijdens een pandemie wanneer veel mensen nog steeds volhouden dat het virus slechts een hoax is. Maar de coronaviruswerkgroep van de Hongaarse regering beantwoordde zelden vragen van Telex, onze fotografen, camerajournalisten en verslaggevers mochten niet naar ziekenhuizen om verslag uit te brengen, en ziekenhuisdirecteuren en zorgmedewerkers mochten vaak niet met ons praten. Toen 28 redacties, waaronder Telex, een open brief publiceerden met de titel ‘Vrijheid van informatie kan levens redden’ en we de regering verzochten ons de ruimte te geven om ons werk te doen, antwoordde het hoofd van de communicatieafdeling van de regering, Zoltán Kovács, botweg dat ‘ziekenhuizen er zijn om te genezen, niet om er te filmen. Het nationale coronateam informeert het publiek op dagelijkse basis. Toch blijven linkse media nepnieuws verspreiden en het Hongaarse zorgstelsel in diskrediet brengen.’

En er is niets veranderd. De Hongaarse pers heeft dus niet alleen te maken met pijnlijke bezuinigingen, maar daarnaast worden de mogelijkheden van Hongaren om toegang te krijgen tot informatie steeds verder aangetast. De krimpende mediaruimte beperkt de vrijheid van ons allemaal en verzwakt de democratie. Daarom hebben wij, samen met onze collega’s, afgelopen herfst besloten dat we het aandurfden om groot te dromen en een onafhankelijk, gratis nieuwsportaal te lanceren. Zo werd Telex geboren.

Telex is trots op neutrale en onafhankelijke journalistiek

Telex.hu werd gelanceerd op 2 oktober 2020. Met onze redactie van zeventig man werken we dag en nacht aan een gevarieerd aanbod, van nieuwsartikelen en video’s over de economie, cultuur, sport, technologie en wetenschap tot spannende, onderhoudende, onbevooroordeelde en opmerkelijke verhalen over gebeurtenissen in Hongarije en over de hele wereld. Ons bedrijfsmodel is gebaseerd op crowdfunding en we zijn van plan om in de nabije toekomst over te stappen op een abonnementsmodel. We zijn transparant over hoeveel geld we hebben en waaraan we dat uitgeven – we publiceren elk halfjaar een transparantierapport. En we zijn er trots op dat we journalistiek produceren die zowel neutraal als onafhankelijk is.

Voor een mediaplatform dat werd opgericht in het huidige Hongaarse medialandschap en ook nog eens tijdens een pandemie, is het succes van Telex een ongekende en unieke prestatie. Niemand heeft ooit eerder zo’n grote redactie opgericht met crowdfunding alleen. Tot nu toe hebben we donaties ontvangen van meer dan 47.000 mensen voor een totaalbedrag van 2,3 miljoen euro. Dankzij hun bijdragen zijn we niet afhankelijk van welke politieke of economische agent dan ook.

En waarom steunen ze ons? Volgens ons lezersonderzoek was 93 procent van onze donateurs het eens met de stelling: ‘Ik steun Telex financieel omdat ik de kracht van het Telexteam en onafhankelijke journalistiek belangrijk vind.’ Ze doneren aan Telex omdat ze op feiten gebaseerde kwaliteitsjournalistiek willen consumeren, en omdat ons team ‘nee’ heeft gezegd in een land waar men zelden ‘nee’ zegt tegen de macht. Het succes van Telex laat zien dat Hongaarse nieuwsconsumenten behoefte hebben aan onafhankelijke journalistiek en bereid zijn daarvoor te betalen, juist nu ­– zoals diverse Hongaarse ngo’s en internationale mediawaakhonden herhaaldelijk hebben opgemerkt – de ruimte voor onafhankelijkheid steeds beperkter wordt.

Het unieke verhaal van Telex krijgt veel internationale aandacht. Talloze kranten, televisie- en radiostations hebben ons het afgelopen jaar benaderd om ons verhaal te horen en met ons te praten over het persklimaat in Hongarije. Ons verhaal en werk zijn verschenen in de grootste nieuwsmedia en bekroond met diverse prijzen, waaronder de DIG Watchdog Award, de #AllForJan Award, de Hongaarse Persprijs en de Quality Journalism Award. In mei kregen we de Persvrijheidsprijs van de Zweedse afdeling van Verslaggevers Zonder Grenzen. De organisatie roemde Telex’ ‘moedige en onbevreesde acties gericht op het creëren van een nieuwe onafhankelijke en onpartijdige nieuwssite in Hongarije door middel van gemeenschapsfinanciering’.

De toekomst van de media is financiering door lezers

Het lijkt erop dat de toekomst van de nieuwsmedia voor veel media-outlets, en om verschillende redenen, gefinancierd zal worden met geld van de lezers. In Hongarije zeker: als meer en meer mensen beseffen dat het voortbestaan van onafhankelijke media van hen afhangt, kunnen deze langer doorgaan. Ik geloof sterk in financiering door lezersinkomsten, en dat dit de toekomst is. Maar ik zie ook dat er geen constanten zijn in het land en in de publieke sfeer. De regering heeft onlangs een voorstel gedaan om ngo’s te verplichten om de namen van grote donateurs openbaar te maken. Dit voorstel werd uiteindelijk niet doorgevoerd, maar het is duidelijk dat als zoiets in Hongarije zou gebeuren, de bereidheid om te doneren hierdoor sterk zou afnemen.

Daarnaast heeft een internationaal onderzoek deze zomer uitgewezen dat Pegasus, de spyware van het Israëlische cybersecuritybedrijf NSO Group, in Hongarije jarenlang werd gebruikt om onderzoeksjournalisten en mediaeigenaren af te luisteren, evenals mensen in hun naaste omgeving. Ook dit kan de toegang tot informatie schaden, en de bereidheid van bronnen om vrijuit met journalisten te praten. NSO beweert overigens dat het zijn diensten alleen aan overheden en staatsagentschappen aanbiedt.

Het wordt steeds moeilijker om trouw te blijven aan de oorspronkelijke waarden van kwaliteitsjournalistiek, maar dat is precies wat wij gaan doen. In tijden van tegenspoed en propaganda moeten we onszelf er elke dag aan herinneren dat onze vijand niet de regering is, en dat het niet onze taak is om mensen op andere gedachten te brengen. Onze vijand is het gebrek aan informatie en transparantie, onze vijanden zijn onwetendheid en leugens.

Onze taak is om elke dag het relevantste nieuws te selecteren en te produceren, om weken en maanden aan verhalen te werken als dat nodig is, en om dit nieuws en deze verhalen op een eerlijke, gemakkelijk te begrijpen en hopelijk niet saaie manier te presenteren. We doen wat we doen zodat Hongaarse burgers zelf hun mening kunnen vormen over de belangrijke kwesties. Het is een eer dat zo velen van hen Telex waarderen en steunen. Ik denk dat de kracht van Telex ligt in het hele team, in onze transparantie, onze onpartijdigheid en onze eerlijkheid. Telex kan weerstand bieden aan beïnvloeding van buitenaf door de positie die onze verslaggevers en redacteuren, die daarvoor waken, hebben in de eigendomsstructuur.

Het is misschien een cliché om mijn toespraak te eindigen met ‘een jaar geleden hadden mijn collega’s en ik dit nooit gedacht,’ maar dat is de waarheid: we hadden dit nooit gedacht. Toch was er één ding dat we zeker wisten: de enige fout is als we het niet proberen.

Vertaling: Lisette van Eijk