Online profielen dienen al snel als façade. Nuttig, maar ook gevaarlijk, schrijft Daan H. Teer op EW Podium. Wie de eigen duisternis uit de weg gaat, vindt zichzelf – ironisch genoeg – uiteindelijk aan diens eigen schaduw overgelaten.
Daan H. Teer (1997) is liberaal humanist en schrijver. Hij is alumnus in de geesteswetenschappen aan University College Utrecht, waar hij onder meer taalkunde, geschiedenis, recht en journalistiek studeerde.
De analytische psychologie, de leer van de Zwitserse psychiater Carl G. Jung, wordt dikwijls afgedaan als mysticisme. Maar dat label doet haar tekort. Samen met zijn collega Sigmund Freud was Jung een grondlegger van de klinische psychologie. Zijn breuk met Freud ontstond deels door Jungs sterke nadruk op mythologie. Hij had de overtuiging dat metaforen, dromen en verhalen ons iets essentieels vertellen over de menselijke geest. Door symbolen te bestuderen, probeerde hij de structuur van de psyche – die deze symbolen produceert – bloot te leggen.
De ‘persona’ beschermt ons ‘ego’
Vanuit deze methode deelt Jung de psyche in zijn geheel (of: het ‘ware zelf’) op in een ‘bewust’ en een ‘onbewust’ deel. In het bewuste ligt het ‘ego’: het deel van de psyche dat wij ervaren als onszelf. Het ego voorziet ons van ons identiteitsbesef en presenteert zich naar buiten als de ‘persona’: ons vertoon naar de samenleving, opdat diezelfde samenleving ons accepteert. Wij dragen de persona als een masker, geknutseld omwille van andermans goedkeuring. Dit masker beschermt ons, maar is kunstmatig en daardoor in conflict met ons ware zelf.
In het onbewuste bevinden zich de persoonseigenschappen die wij niet erkennen, zoals verstopte herinneringen, verdrongen trauma’s en duistere persoonlijkheidstrekken. Deze ‘schaduwzijde’ van de psyche werkt het ego tegen, in de zin dat het zich onafhankelijk ervan uit. Denk aan de onvrijwillige aard van post-traumatische herbelevingen, woede-uitbarstingen en verslavingen. De schaduw lijkt een eigen wil te hebben, die zich continu in strijd met het ego bevindt.
Het belang van introspectie
Jung hechtte daarom belang aan introspectie. Volgens hem diende de mens naar binnen te kijken en het onbewuste bewust te maken, in erkenning van diens duistere kanten. Dit leidt tot de vinding – en dus de overwinning – van ons ware zelf. Dat proces noemde hij ‘individuatie’. Wie dit verzaakt – en dus de eigen duisternis uit de weg gaat – vindt zichzelf, ironisch genoeg, uiteindelijk aan diens eigen schaduw overgelaten. De schaduw wint namelijk elke keer dat wij wegkijken terrein, als een draak die groeit wanneer niemand ernaar staart.
De persona verbindt ons aan het collectief, zolang wij de kracht ontberen om zelfstandig individu te zijn. Maar de persona weerhoudt ons ook van het individuatieproces en laat zo de schaduw de vrije loop. Jung vergeleek dit proces met het aantrekken van het ‘hemd van Nessus’ door Heracles. Nadat de mythologische held dit hemd omdeed, brandde het giftige kledingstuk zich vast aan zijn lijf en kookte het hem levend. Heracles bouwde toen uit misère een brandstapel en gooide zichzelf erop. De persona is dus zowel een legitieme overlevingsstrategie als een dodelijke valkuil.
De verleiding van ‘likes’, ‘shares’ en ‘tags’
Het is verleidelijk om ons enkel te identificeren met datgene waarmee wij vlugge bevestiging ontvangen. De dopamineshots door ontvangen ‘likes’, ‘shares’ en ‘tags’ op internet spelen in op die menselijke zwakte. De Netflix-documentaire The Social Dilemma licht in detail uit hoe techbedrijven inspelen op onze impulsiviteit, door algoritmes te bouwen die raden wat ons aan het scherm vastgeplakt houdt. Een belangrijk onderdeel daarvan is positieve feedback.
Alles wat wij posten, typen of delen biedt ons kans om te knutselen aan hoe wij door onszelf en anderen worden waargenomen. Online profielen dienen dan al snel als façades. Het is makkelijk om de fysieke levensrealiteit te verwarren met het plaatje op het scherm, en verleidelijk om te geloven dat wij enkel uit onze lichtpuntjes bestaan. Maar geen leven is perfect, en geen mens de puurheid zelve.
Sociale media voeden onze persona
Nooit werd de verleiding van personavorming zo in de kaart gespeeld als nu. Sociale media bieden ons de mogelijkheid om een ideaal zelfbeeld te scheppen dat wij nooit hebben verdiend. LinkedIn-berichten, Instagram-foto’s en TikTok-video’s tonen onze pieken, niet onze dalen. De dieptepunten – hoe hard wij ze ook ontkennen – sudderen in stilte door: verdrukt door het ego, afwezig in de persona, almaar etterend in de schaduw.
De nieuwe generatie internet-beroemdheden (influencers) belichaamt dit. Zij verpakken hun aardse bestaan als entertainment, maar vertellen zelden het hele verhaal. Hun YouTube-kanalen tonen dure auto’s, grote huizen en luxueuze vakanties: een ideaalbeeld dat meedogenloos onderuit wordt geschoffeld door gespecialiseerde roddelkanalen. Die lichten de gebreken, levensworstelingen en ruzies van deze jonge goden en godinnen tot op het bot uit, ter vermaak van de massa.
De ‘schaduw’ loert achter internet
De persona viert online dus hoogtij, totdat de schaduw de voorgrond verovert. Dat verklaart de onheilspellende sfeer van The Social Dilemma. De geïnterviewden – voornamelijk ex-werknemers bij sociale-mediabedrijven – zitten erbij alsof ze het monster van Frankenstein hebben geschapen. Diverse keren speculeren ze over de vraag of deze uitvinding de dooddoener van de beschaving zal zijn.
Hun zorgen zijn oprecht, maar wel een tikkeltje apocalyptisch. Technologie heeft (vooralsnog) geen eigen wil. Innovatie brengt altijd verandering, en dus instabiliteit. Maar het blijft de mens die bepaalt hoe hij zijn eigen bestaan vormgeeft, ook als hij krachtig gereedschap in de hand heeft. The Social Dilemma legt de verantwoordelijkheid bij de producent – en dus niet bij de gebruiker. Maar het is niet alleen de drugsdealer die de verslaving voedt, maar ook de verslaafde zelf.
Technologische vooruitgang verzadigt de westerse ziel niet
Jung leefde van 1875 tot 1961. Hij was getuige van alle wetenschappelijke innovaties in die periode: verbeterde levensvoorzieningen en welvaart, maar ook oorlogsindustrialisatie en massavernietigingswapens. Hij concludeerde dat de grootste armoede van de westerling niet materieel, maar spiritueel is. Deze spirituele armoede was volgens hem de grootste bedreiging. Dat was toen al een scherpe observatie, en gezien de huidige staat van de wereld zelfs een profetische.
Onze affiniteit met technologie, aldus Jung, maakt dat we de natuur om ons heen en in onszelf verwaarlozen. Omdat we niet erkennen wie we echt zijn – begrensd in onze vermogens, inferieur aan de natuur en dus gedoemd om te sterven – ‘rebelleert’ onze ‘ziel […] op suïcidale wijze’. Deze existentiële worsteling vormt de kern van sociale media. Wij willen angstvallig aan het mens-zijn ontsnappen door ons te verheffen tot Homo digitalis. Maar onze biologische realiteit echoot genadeloos vanuit het diepe: Niet zo uit de hoogte, jij. Ik weet wie je écht bent.