Het Duitse volk neemt, in films maar ook in het bewustzijn, inmiddels de volle verantwoordelijkheid voor de gruwelen van het nationaal-socialisme. Maar de slachtoffers zijn daarmee nog niet vergeten.
Een eindeloze rechtsgang dient niet altijd de gerechtigheid. De vervolging van oorlogsmisdadigers is echter een belangrijk onderdeel van de gerechtigheid na afloop van een gewapend conflict.
De Duitse film Im Labyrinth des Schweigens vertelt het verhaal van de door het democratische Duitsland zelf geïnitieerde vervolging van oorlogsmisdadigers. Het Auschwitzproces moest het labyrint van leugens ontmantelen en verborgen waarheden openbaar maken.
Zwijgen
Dat was een belangrijk proces voor het Duitse volk en de Duitse geschiedenis. De Neurenbergse processen werden gevoerd door de overwinnaars van de oorlog – In Neurenberg werd het overwinnaarsrecht toegepast.
De belangrijke verdachten deden er het zwijgen toe. Ze vonden dat ze onschuldig waren. Het proces was een unicum in de geschiedenis. Oorlogvoerende partijen criminaliseerden immers elkaar nooit.
Genocide, moordpartijen en martelingen waren niets nieuws in de geschiedenis. Wat was er dan veranderd?
Rijkdom
Een eeuw na het vaststellen van de rechten van de mens in Amerika en Frankrijk bereikte de westerse wereld kennelijk het morele bewustzijn om het regime van het nationaal-socialisme te gaan beschouwen als een misdadige entiteit.
Normale oorlogen gaan om gewone zaken: landgrenzen, rijkdom, bezettingszucht. De Tweede Wereldoorlog veranderde gaandeweg van karakter.
Het transformeerde in een oorlog tussen twee morele en juridische wereldbeschouwingen. Het werd ook wel een kruistocht tegen het kwaad genoemd.
Het kwaad
Om het kwaad van het nationaal-socialisme te vernietigen, ging het Westen het bondgenootschap aan met een andere vorm van het kwaad, namelijk de Sovjet-Unie. Een andere manier om nazi-Duitsland te elimineren, was er niet.
Omdat op dat moment het voortbestaan van het vrije Westen in het geding was, was moreel gezien het tijdelijke bondgenootschap met de Sovjet-Unie toegestaan. Zo werd het pact met Stalin gerechtvaardigd.
Executie
De Britse premier Winston Churchill wilde na de bevrijding onmiddellijke en humane executie – zonder enige vorm van proces – invoeren voor de nazimisdadigers. Hitler moest volgens Churchill niet opnieuw de kans krijgen om zijn misdadige ideeën publiek uiteen te zetten.
Jozef Stalin daarentegen wilde een proces: alle nazimisdadigers moesten effectief en snel worden vervolgd.
Sinds de jaren dertig van de vorige eeuw was de Russische leider immers gewend aan showprocessen waarbij de aangeklaagden werden gedwongen om hun ‘misdaad’ toe te geven. Zodoende vernietigde Stalin miljoenen mensen via het sovjetrecht.
Onbevredigend
De Verenigde Staten boden de oplossing: vervolging van hoge nazi’s met toepassing van een aantal beginselen uit het Amerikaanse recht. Zo werden de Neurenbergse processen in elkaar gezet.
Vervolgens werden de meeste Duitsers vergeven en vergeten, zodat ze konden helpen bij de wederopbouw van het democratische Duitsland. Dat was misschien de meest onbevredigende, maar onontkoombare uitkomst.
De processen in Neurenberg waren bedacht en uitgevoerd door niet-Duitsers. De bezetters berechtten het nationaal-socialistische regime.
Verdoofd
De bijdrage van het Duitse volk aan dat proces was nihil. Niet onbegrijpelijk: het Duitse volk liet zich verdoven door het nationaal-socialisme. En daarna hielpen ze soms vrijwillig en soms uit angst mee met aan Hitlers bewind.
In 1945 veranderde Duitsland moreel en fysiek in een grote ruïne. De afrekening met zichzelf en de Duitse geschiedenis kwam later.
In 1963 begon de Duitse justitie met de vervolging van verdachten die rechtstreeks betrokken waren geweest bij de Holocaust. Er was geen ruimte meer voor ontkenning en verdringing. De nieuwe generatie stelde haar ouders verantwoordelijk voor de gruweldaden uit het verleden.
Moeilijke thema’s
Het grote Auschwitzproces moest het startsein zijn voor de algehele Duitse morele reflectie.
In de cinematografie kwam de grote oorlog maar mondjesmaat aan bod. Duitsers waren terecht zeer voorzichtig. Met de film Der Untergang (2004) bewezen de Duitsers dat ze op een evenwichtige en scherpe wijze moeilijke oorlogsthema’s kunnen behandelen.
En nu zeggen sommigen dat met Im Labyrinth des Schweigens de cirkel van de morele bewustwording rond is, doordat het Duitse volk de volle verantwoordelijkheid neemt voor het verleden.
Absurditeit
Tegelijkertijd gebeuren er ook absurde dingen. Het proces tegen een van de ‘boekhouders van Auschwitz’ dreigt te eindigen in absurditeit. De oud-SS’er Oskar Gröning is 93 jaar oud. Hij werkte tussen 1942 en 1944 als onderofficier in Auschwitz.
Deze boekhouder van Auschwitz registreerde de gestolen goederen van slachtoffers. Maar gezien zijn leeftijd zal hij dit proces waarschijnlijk niet overleven. Er zijn ook geen aanwijzingen dat deze misdadiger – naar moraal, niet naar het strafrecht, dat moet nog worden bewezen voor het Duitse recht – de waarheid zou vertellen.
Het recht is klaar met het nationaal-socialisme.
Het geheugen van het Westen, het geweten van het Westen is nog niet klaar met het nationaal-socialisme en zijn slachtoffers.