Laten we hopen dat historici de komende jaren niet concluderen dat we te zelfingenomen waren en te weinig inlevingsvermogen hadden om ons te realiseren dat Poetins blijvende greep op de macht in Rusland niet kan overleven met een vrij en westers-georiënteerd Oekraïne langs de grens. Laten we in plaats daarvan hopen dat historici vertellen hoe toenmalige leiders opstonden tegen een dictator, schrijft Roberta N. Haar.
Read the English translation of this article here
Roberta N. Haar is Professor of Foreign Policy Analysis and Transatlantic Relations aan de Universiteit Maastricht en het University College Maastricht.
In februari schreef ik dat de meest overtuigende reden dat de Russische president Vladimir Poetin soldaten verzamelde langs de grens met Oekraïne een externe was. Poetin wilde druk uitoefenen op de nieuwe regeringscoalitie in Berlijn, wilde profiteren van de vermeende zwaktes in de regering van Joe Biden en een halt toeroepen aan Oekraïne, dat zich steeds meer richt op het Westen, zowel in de samenwerking met de Verenigde Staten als met andere NAVO-lidstaten. Terwijl deze feiten verklaren waarom Poetin handelt zoals hij nu doet, moeten interne oorzaken worden behandeld om te verklaren waarom Poetin zich schaamteloos agressief uit en blijft uiten tegenover soevereine natiestaten.
Sterke Russische staat fungeert als schild voor Poetins kleptocratie
De voornaamste interne reden is Poetins besef dat zijn macht kwetsbaar is. Een sterke Russische staat fungeert als een doeltreffend schild voor de leden van zijn kleptocratie die zichzelf persoonlijk verrijken door overheidsgeld onrechtmatig aan henzelf toe te wijzen, ten koste van het Russische volk en de Russische maatschappij. Voor Poetin en zijn medekleptocraten, die voornamelijk afkomstig zijn uit veiligheidsdiensten en nauw met Poetin hebben samengewerkt in de eerste jaren van diens carrière, gelden overwinningen op vijanden als voornaamste legitimering voor hun rol als verdedigers van de staat.
Lees ook van Roberta N. Haar: Hoe Oekraïense crisis is op te lossen zonder gezichtsverlies voor Poetin
Bovendien versterkt deze groep ‘securocraten’ (ook wel bekend als siloviki) zijn greep op andere Russische elites wanneer er oorlog dreigt. Dit geeft hun de mogelijkheid om nog minder verantwoording af te leggen en elke vorm van kritiek op de staat neer te slaan. Het huidige oorlogsspel in Oekraïne overstemt daarbij de talrijke interne problemen (zoals corruptie) en bovendien het groeiende anti-Poetin-sentiment. Vergelijkbare conflicten in Georgië, de Krim, Syrië en de Donbas-regio in Oekraïne hebben de siloviki in het recente verleden een sterkere greep op de macht opgeleverd.
De mythe van de Kyivan Rus
De aanval op Oekraïne past binnen Poetins narratief van het verenigen van de zogeheten Kyivan Rus, een historische, zelfs romantische mythe, waarin de Russische gevoelens van identiteit en de ideologie van het Grootvorstendom Moskou worden aangesproken. Oekraïne was het op één na economisch machtigste land, met de tweede grootste bevolking van de Sovjet-Unie. Hierdoor is de rol van dit land in het laten herleven van het narratief van de ancient rus essentieel.
Poetins misbruik van deze mythe, onder een deken van leugens, heeft tot doel de angst voor de gevolgen van de invasie in de kiem te smoren, en bevat de veelgehoorde claim dat zijn troepen door de Oekraïners werden verwelkomd als bevrijders.
Hoe Oekraïners daadwerkelijk denken over Poetin, staat haaks op Poetins eigen denkbeelden. In de herfst van 1993 bezocht ik Oekraïne met mijn tante. De Duitse kant van mijn familie vestigde zich in de Verenigde Staten in de jaren zeventig van de negentiende eeuw, na een verblijf in het Russische Rijk. Nadat de Koude Oorlog in de vroege jaren negentig tot een einde kwam, schreven familieleden in Oekraïne een brief naar mijn tante. Het was hun gelukt om hun Duitse afkomst te verbergen en de werkkampen in Siberië waar Stalin vele etnische Duitsers naartoe had gestuurd, te overleven.
Oekraïens patriottisme zit diep
We praatten door middel van gebarentaal, Duits en Schwabisch – het dialect dat mijn tante als jong meisje van mijn grootmoeder en overgrootmoeder had geleerd. Voor mijn gevoel behoorde Oekraïne in die tijd tot Rusland. Maar toen ik aan de familie vroeg wat precies het verschil was tussen Oekraïne en Rusland, werd met kracht en passie beargumenteerd dat het Oekraïense land en volk onafhankelijk waren. Het Oekraïense patriottisme zat blijkbaar erg diep.
Geschrokken luisterde ik naar het verhaal van de Grote Hongersnood, of Holodomor, die plaatsgreep van 1932 tot 1933, door Stalin veroorzaakt om het Oekraïense nationalisme weg te vagen. Deze hongersnood was een genocide waarbij naar schattingen 3,5 tot 7 miljoen etnische Oekraïners omkwamen.
Alhoewel Rusland volgens de mythe wordt verenigd door de landen van de Kyivan Rus, met Kiev als wieg van de Russische cultuur, wordt deze droom niet nagestreefd door de Oekraïense bevolking.
München 1938 heeft ons geleerd nooit toe te geven aan de wensen van een tiran
Terwijl ik reflecteer op de gebeurtenissen in Oekraïne, lijkt de zin van toepassing die vaak wordt toegekend aan de Amerikaanse schrijver Mark Twain dat ‘de geschiedenis zichzelf niet herhaalt, maar wel vaak rijmt’ . Ik citeer deze zin omdat ik weet dat het rijm dat ik ga uitdragen, een veelgehoorde is. Namelijk: München 1938 heeft ons geleerd om nooit toe te geven aan de wensen van een tiran.
De bekende Nederlandse denker Ian Buruma schreef hierover een boek met de titel Het Churchillcomplex. Het gaat over de wisselwerking tussen heroïek en mythen verbonden aan Winston Churchill – het symbool van het verzet in Anglo-Amerikaanse denkbeelden over moed en dapperheid – en Neville Chamberlain – de kortzichtige en laffe verzoener die toegaf aan Adolf Hitlers doelen om Europa te veroveren in 1938.
Lees ook deze column van Robbert de Witt: De laffe Chamberlains van deze tijd
Met enige terughoudendheid noem ik deze München-analogie. Het voelt alsof onze zelfgenoegzaamheid en beperkte verbeeldingskracht – of juist het falen van onze leiders om de dictator op zijn woord serieus te nemen omtrent zijn wens om Rusland met het land van de Ancient Rus te verenigen – hebben geleid tot internationale beroepen op vreedzame oplossingen. Dit voelt als Chamberlain, staande op het asfalt en zwaaiend met een stuk papier.
Het voelt alsof al deze inspanningen om voortdurend toe te geven aan Poetin sinds 2008, heeft geleid tot de situatie waar we nu in verzeild zijn geraakt.
De heroïsche mythe van Winston Churchill en Franklin Delano Roosevelt
In december 2020 had ik het voorrecht om de presentatie bij te wonen die Buruma gaf bij het John Adams Instituut over zijn boek Het Churchillcomplex. Buruma, een toegewijde anglofiel, was duidelijk verontrust over Brexit. Zijn boek probeerde de feiten over Churchills visie op Europa te duiden, over internationalisme en democratische waarden. Buruma was geschokt door Donald Trumps en Boris Johnsons misbruik van heroïek en mythe en het feit dat zij de relatie tussen de Amerikaanse president Franklin Delano Roosevelt en Winston Churchill tot onzinnig verklaarden. Deze relatie was gebaseerd op het gedeelde doel van het verspreiden van het liberale gedachtegoed en de democratie, door middel van internationale organisaties. Zulke concepten zijn tegenstrijdig wat betreft Brexit.
Maar nu zie ik als gevolg van Poetins grootschalige misbruik van de mythe en zijn wijdverspreide leugens een sterker Anglo-Europees-Amerikaans bondgenootschap ontstaan om democratische waarden veilig te stellen.
Ik hoop dat historici de komende jaren niet Poetins traktaat ‘Omtrent de historische eenheid van Russen en Oekraïners’ gebruiken om aan de hand daarvan te stellen dat de oorlog vooraf te voorspellen was. Dat zij niet concluderen dat Poetins aanvalsplannen om de Ancient Rus te verenigen geen geheim waren, maar dat we te zelfingenomen waren en te weinig inlevingsvermogen hadden om ons te realiseren dat Poetins blijvende greep op de macht in Rusland niet kan overleven met een vrij en westers-georiënteerd Oekraïne langs de grens.
Laten we in plaats daarvan hopen dat historici vertellen hoe huidige leiders gehoor gaven aan de heroïsche mythe van Winston Churchill en Franklin Delano Roosevelt en opstonden tegen een dictator.